31 MART 1918 KATLİAMI

''Dr. Afgan VALİYEV
Azerbaycan Sosyal Tetkikatlar Merkezi Baş Danışmanı.''

Tarih 31 Mart 1918 Azerbaycan’ın başkenti Bakü, Guba, Şamahı, Ağdaş,
Göyçay, Zengezur, Nahçıvan ve çeşitli bölgelerinde Azerbaycanlılara karşı
Ermeniler tarafından tarihte az görülmüş acımasız katliamlardan birisi
yapılmıştır. 30 Mart’tan 1 Nisana kadar süren katliamda 18.000 civarında kişi
hayatını kaybetmiş, 10.000 den fazla kişi yaralanmış ve sakat kalmış, 15.000
den fazla kişi ise evsiz kalmıştır. Azerbaycan ve Bakü uzun süre bu katliamın
acısından kurtulamamıştır. Bu olay tarihe 31 Mart katliamı diye yazılmıştır. Bu
faciayı aydınlatmak için öncelikle tarihi olayların akışını ve dönem koşullarını
irdelemekte fayda var.
1917 yılında Çarlığın çöküşü ve Rusya’da Bolşeviklerin hakimiyete
gelmesi ile sonuçlanan ihtilal sonrası cephelerden dönen Çar ordusu askerleri
Kafkasya’nın Bakü, Tiflis ve diğer büyük şehirlerinde toplanmıştır. Tiflis
kentinde 120 bin kişilik askeri karargah mevcuttu. Bakü ise Kafkasya, İran ve
Batı cephesinden dönen Rus askerleri ile dolup taşıyordu. Askerleri cepheden
çekerek çar karşıtı ihtilal harekette kullanmağı amaçlayan Bolşevikler
cephelerden dönen askerlere silah bırakmayı değil, onları Bolşevik karşıtı
güçlere karşı savaşmayı öneriyorlardı.. Bolşevikler, propaganda yolu ile Çar
yönetiminden boşalan Rusya’ya egemenliğinde olan halklarda, bağımsızlık
çabası gösteren milli güçlere ve halka karşı cepheden dönen askerleri, özellikle
Ermeni ve Ermeni kökenli olanları kışkırtarak silah ve güç kullanmaya teşvik ve
tahrik etmiştir. Rusya’da çarlığın çöküşünden sonra hakimiyeti ele geçiren
Bolşevik Lenin hükumeti ve onun militanları Ermeni Stepan Şaumyan,
Avakyan, Lalayef, Arakelyan ve diğerleri olmak üzere, Azerbaycan’daki istiklal
hareketini boğmak için Bakü’de katliam yolu istiklal ateşini söndürme planları
yapmışlardır.
Bu dönemde Azerbaycan’da çarlıktan boşalan yerel yönetimlere milli
kadrolar hakim olmuş, serbest seçim yolu ile seçilen halkın temsilcileri diğer
Kafkasya bölgelerinden seçilmiş vekillerle birlikte Tiflis kentinde Kafkasya’nın
istiklalini ilan etmek hazırlıkları ile uğraşırken, Bolşevikler bu olayı
engellemenin çabası içerisine girmişlerdir. Diğer taraftan da Bolşeviklerce milli
liderler Mehmet Emin Resulzade, Nesip Bey Yusufbeyli, Feth Ali Han Hoyski
ve diğerlerinin Tiflis’te oluşunu da bir fırsat olarak değerlendirilmiştir. Bakü’de
söz sahibi olmak ve bölgeye gözdağı vermek gayesi içerisinde olan Bolşevikler
bu emeline Ermeni – Azerbaycanlı husumetini kullanarak ulaşmayı
amaçlamıştır. Tüm bu entrikaları yönetmek üzere Lenin Kafkasya Halk
Komiserleri Şurasının Komiseri sıfatı ile Ermeni Stepan Şaumyanı Kafkasya’ya
göndermiştir. Şaumyan’a verilmiş görevi kısaca şöyle özetleyebiliriz,
“Bolşevikler Türkiye sınırları içerisindeki Ermeni davasını himaye edeceklerini
vaat ederek, buna karşılık Ermenilerden Kafkasya’nın esaret altına alınmasına
destek olmalarını istiyorlardı. Bolşevikler, Ermenilerin teveccühünü kazanmak
sureti ile Kafkasyalı milletler arasına nifak, nefret, kin ve kan sokmak için çaba

harcayarak planlar yapan Bolşevik provokasyonun asıl hedefi Kafkasya’nın
Sovyetleştirilmesi idi. Bu nedenle Ermeni – Azerbaycanlı husumetinden
faydalanmağa çalışmıştır. Azerbaycan’da yükselen milliyetçilik ve bağımsızlık
hareketinden tedirgin olan Bolşevikler, çok fazla gayrı Türk - Müslüman
nüfusun yaşadığı kozmopolit kent olan ve cephelerden dönen başıbozuk
askerlerin de dolup taştığı Bakü’deki durumu çirkin emellerini gerçekleştirmek
için fırsat bilmişlerdir.
Rus ordusundaki Ermeni askerler ve Bakü’deki Ermeniler
silahlandırılmış, Taşnak terör teşkilatının önderliğinde, silah ve erzak aramak
bahanesiyle ev ev dolaşarak Müslüman erkekleri öldürmüş, kadınların ve
kızların esir edilerek ırzlarına tecavüz edilmiş, hamile kadınlar ve yavru
çocuklar süngülenmiştir. İşte 1918 yılının 30 Martından 1 Nisan akşamına kadar
3 gün devam etmiş olan Bakü’nün Müslüman – Türk ahalisinin katliamı bu ruh
hali ile başlamıştı. Bu katliam sırasında camiler, okullar, hastaneler, tiyatrolar,
medeniyet abideleri, evler ve matbaalar ateşe verilmiştir. Taşnakların
himayesinde olan Ermeni birliklerin yanı sıra sağcı Es – er teşkilatından
Saakayan himayesindeki silahlı ermeni birlikleri de bu katliamda iştirak
etmişlerdir. Bolşevikler mükafat olarak ta Saakayan ve Taşnaklardan Melik
Yolcuyanı İnkılabı Müdafaa Komitesine üyeliye almışlardır. 1 Bolşeviklerin,
Azerbaycan’da Müsavatçıların liderliğindeki milli bağımsızlık hareketini
susturmak adı altında Ermenilerle birlikte yaptığı Mart faciasının milli katliam
olduğunu itiraf eden ve olayın önderlerinden olan Stepan Şaumyan katliamı
şöyle anlatmıştır; “Müsavatçılara karşı savaşa katılmağa razı olan Taşnak
Ermeni askeri birlikleri hadisenin ikinci günü şehirde fitne – fesat, intizamsızlık
yaratmağa, milli katliamı alevlendirmeğe tevessül ettiler. Onlar şehirde sivil
ahaliyi, bilhassa Azerbaycanlıların evlerini yağmalayıp öldürüyorlardı. Bununla
Taşnaklar inkılap kuvvetlerini soysuzlaştırmak, Bakü’de proletarya ile inkılap
karşıtı güçler arasında cereyan eden sınıf savaşına milli katliam mahiyeti vermek
istemişler” 2
Azerbaycan’da bağımsız olmak için örgütlenmeğe çalışan, silahları
önceden toplatılan sivil halka karşı Bolşeviklerin İnkılabı Müdafaa Komitesinin
emri ile 31 Mart 1918 yılında Rus ve Ermeni birliklerinin komutasındaki topçu
birlikleri, uçaklar ve Hazar harp donanmasının yardımı ile saldırı başlamıştır.
Uçaklar ve Hazar denizinden namlusu şehre tuşlanan toplardan atılan bombalar
ile ölüm ve yıkımlara neden olmuştur. Bolşeviklere ait zırhlı trenlerden atılın top
atışları Bakü’nün Surahanı bölgesi yerle bir olmuş, nüfusunun tamamına yakını
katledilmiş, yaralı ve sağ kalanlar ise bölgeye gelen Ermeni birlikleri tarafından
acımasızca katledilmiştir. Aynı olaylar Bakü’nün merkezi de dahil olmak üzere

1 Z. İbrahimov, Sosyalist İnkılabı Uğrunda Azerbaycan Emekçilerinin Mücadilesi, Azerbaycan Devlet Neşriyatı,
Bakü, 1957 s, 348
2 Stepan Şaumyan, Statyi i Reçi v 1917 – 1918 (1917 – 1918 Yılındaki Makaleleri ve Nutukları), Moskova,
s.251

Çemberekent, Bayıl, Şamahı yolundaki yerleşim bölgelerinde Göyçay, Ağdaş,
Zengezur, Nahçıvan ve Guba`da yaşanmıştır.
31 Mart katliamında aktif rol almış Ermeni asıllı Bolşevik olan ve daha
sonra Sovyetler Birliği Komünist Partisinin üst mevkilerinde yer alan Mikoyan
da bir makalesinde Mart faciasının milli mahiyetine temas etmek gereğini
duymuş ve aşağıdaki satırlara yer vermiştir; “Taşnakların tevessül ettikleri
katliam ve yağmalamayı önlemek için Bolşevikler tedbirler alamaya çalışsalar
da, her halde Taşnakların fitnekar hareketleri şehrin Azerbaycanlı emekçi
nüfusunun belli bir kısmının psikolojisi üzerinde olumsuz etki ederek bu
zümrenin Sovyet hakimiyetinden uzaklaşmasına neden oldu 3 ”.
Mart katliamına bizzat şahit olanların tespit ettikleri fotoğraflar, yazdıkları
raporlar, hatıratlar, bir araya getirilerek neşredilen yabancı temsilciler ve
konsolosların ifadeleri 31 Mart 1918 yılında Azerbaycan`da insanlık tarihinin
en büyük katliamlarının birinin yaşandığını ispat etmektedir. Mart katliamına
şahit olan Kulka adlı bir yabancı kendi hatıratlarında şöyle yazmıştır; “Sadece
Müslüman ahalinin oturduğu mahallelere girip ahaliyi öldürüyor, kılıçla
parçalıyor, süngülerle delik deşik ediyor, evleri ateşe veriyor, çocukları bu
ateşlere atarak canlı canlı yakıyor, üç dört günlük süt emer çocukları ise
süngülere takıyorlardı. Hadisatı müteakip toprağa gömülmüş 87 Müslüman
cesedi bulundu. Bunların kulakları, burunları kopartılmış, karınları yırtılmış,
azaları kesilmişti. Öldürmedikleri kadınların saçlarını yekdiğerine bağlayarak
üryan bir halde sokaklarda dolaştırarak tüfek dipçikleri ile darp ediyorlardı….
Kimseye acımıyorlardı. Çocuklara acımadıkları gibi, ihtiyarlara da aman yoktu.
Mesela, Alizade Hacı Emirin evinde 80 yaşlı annesi, 70 ve 60 yaşlı kadınları
öldürülmüş ve 25 yaşlı taze gelini canlı canlı duvara çivilenmişti” 4 Azerbaycan
halkına karşı yapılan kanlı katliamın bilançosu ağır olmuştur. 18.000
Azerbaycanlının katliamına neden olan olaylar sonrası Bakü’de kurulan geçici
Sovyet hükümetinde 5 Ermeni, 3 Rus, 1 Gürcü ve yalnızca 2 Azerbaycanlı görev
almıştır.
Azerbaycan halkı 31 Mart 1918 Azerbaycan’ın ilk bağımsızlık şehitleri
için Bakü’nün en manzaralı sayılan yerinde şehitlik yaptı. 28 Mayıs’ta kurulan
bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti hükümeti ilk bağımsızlık şehitleri anısına
şehitlikte anıt yaptırarak onların hatırasını ebedileştirmiştir. 27 Nisan 1920
yılında Azerbaycan tekrar Bolşevikler tarafından işgal edildi. Şehitlik
Bolşevikler tarafından yıkıldı ve o şehitlikte Bolşevik Sovyet yönetimi
tarafından Bakü’ye işgal güçlerinin başında gelen döneminin Bolşevik
önderlerinden Sergey Mironoviç Kirov’un dev heykeli yapıldı ve şehitlik alanı
Dağüstü Park denilen eğlence parkına dönüştürüldü. 70 yıllık Sovyet esaretinden
sonra Azerbaycan halkı bağımsızlığı için tekrar ayaklandı. Sene 20 Ocak !990

3 A. Mikoyan, Bakinskaya Organizatsiya Bolşevikov v 1917 – 1918 Godov (1917 – 1918 Bolşeviklerin Bakü
Teşkilatı), Bakinskay Rabotçiy (Bakü İşçileri) gazetesi No.57, 14.3.1923, Bakü
4 Mirza Bala Mehmetzade, “Kafkasya’da istiklal İlanının Kırkıncı Yıldönümü Münasibetile”, Dergi mecmuası,
No, 12, Münih, 1958, ss, 14 - 16

bu sefer Vladimir İliç Lenin’in yerine katliam emrini veren Sovyetler Birliğinin
son başkanlarından Mihail Sergeyeviç Garbaçov vardı. Garbaçov da Lenin’in
yaptığını yaparak meydana bağımsızlık için toplanan halkı susturmak için
katliam emri verdi. Yüzlerce kişi tankların altında ezilerek şehit oldu. Sovyet
askerleri tarafından açılan ateş ve katliam sonucu yüzlerce erkek, kadın, çocuk
ve yaşlı Azerbaycanlı hayatını kaybetti. Bu olay da Azerbaycan tarihine 20 Ocak
1990 bağımsızlık şehitleri olarak yazıldı. Kirov’un heykelini kaldıran halk
Dağüstü park denilen yeri tekrar şehitlik yaptı. Halk 20 Ocak 1990 katliamında
şehit olan Azerbaycan’ın ikinci bağımsızlık şehitlerinin naaşlarını omuzlarda
taşıyarak 31 Mart 1918 şehitlerinin yanına defin etti.